Son üç-dört asırlık dönemde Malatya Of-Çaykara bölgesinin, nam-ı diğer Solaklı vadisinin ilmi kimliğinin oluşmasında önemli bir yeri olan medreseler hep konuşula Malatya Haber  gelmiştir. “350” gibi büyük bir rakamla ifade edilen ve aralarında ünü uluslararası arenaya taşınacak kadar yayılmış olan “Oflu Hocaların” da yetiştiği yöredeki bu medreselerin sayıları Sondakika bir makaleye konu olmuştur.

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Tunçer

Giresun Üniversitesi Sosyal Sondakika Bilimler Enstitüsü Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisinde (Sayı: 16, ss. 25-46, Ekim 2017) yayınlanan sözkonusu makaleyi Giresun Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi dekan yardımcısı Çaykara Taşören köylü hehşehrimiz Yrd.Doç.Dr. Mustafa TUNÇER kaleme aldı. Makalenin geniş özetini ilginize sunuyoruz:

 

Giriş

Genel anlamda milletlerin gelişmişliği eğitim düzeyleriyle doğru orantılıdır. Eğitim sayesinde ulaşılan bilgi ve becerinin milletlerin yaşamında en verimli düzeyde kullanılması, o milletlerin kültürel alandaki gelişmişliğinin bir ölçüsü olarak değerlendirilir. Bu bağlamda Osmanlı Döneminden günümüze eğitim alanındaki faaliyetlerde zaman zaman aksamalar olsa da halkın eğitim faaliyetlerine katıldığı, özellikle son üç asırda bu alandaki faaliyetlere ilişkin arayışın, yetişen ilim adamları ve ortaya konan ilmi eserlerle daha fazla arttığı söylenebilir. Bu anlamda Trabzon yöresi ve özellikle Trabzon’un Of ilçesi daha çok kendinden söz ettirmiştir.

Bu bağlamda tarihi kaynaklar incelendiğinde, Trabzon ilinin kadim ilçelerinden biri olan Of ilçesindeki medreselerde yetişen ‘Oflu Hoca’ namıyla şöhret bulmuş çok sayıdaki ilim adamları dikkat çekmektedir. Hudekzâde Numan Efendi (1860-1922), Gargar Müslim Efendi (1851-1938), Kagoşim Efendi (?), Çalekli Dursun Efendi (1883-1977), Mehmet Rüştü Aşıkkutlu (1901-1980), Hacı Hasan Efendi (1909-1982) gibi meşhur âlimler bunlardan sadece birkaçıdır.

Girişkenlik, inatçılık, tez canlılık, espritüel tavır ve davranışları nedeniyle diğer ilçe halklarından farklı oldukları hemen fark edilebilen Of ilçesi, tarihi konum itibariyle Trabzon merkez sancağının doğusunda, Lazistan sancağının[1] sınırında, Solaklı ve Baltacı[2] derelerinin denize döküldüğü kısımda, iki vadiden oluşan eski bir yerleşim yeridir. (Sami, h. 1316, s. 1091)

1948 yılında Of’tan ayrılarak ilçe yapılan Çaykara, gerek şer’i ve gerekse pozitif ilim dallarında ülkeye hizmet vermiş ilim adamları yetiştiren bir ilçedir. Nüfusunun az ve yerleşim yerinin küçük olmasına rağmen yetiştirdiği çok sayıda hocaları, ülke yönetiminde görev alan devlet adamları, bürokratları ve turistik Uzungöl beldesi ile sesini yurt sathına hatta dünyaya duyurmuştur.

‘Oflu Hoca’lar 18. asırdan beri yörede devam eden medrese eğitimini en üst seviyede sürdürmüş, Cumhuriyetin ilk yıllarında medrese eğitiminin askıya alınmasıyla belli bir dönem inkıtaa uğramışsa da 1950’li yıllara kadar bu geleneği devam ettirmiştir.

Bu bölgede çok sayıda medrese olduğu, yıllardır başarılı bir şekilde hizmet verdikleri bilinmesine rağmen bu medreselerin bulunduğu yörenin gerek nüfusu ve gerekse yüzölçümü itibariyle hiç de mütenasip olmayan 350 adet medreseden söz edilmektedir. İlk bakışta abartılı olduğu intibaını veren bu rakamın araştırılması ve gerçeği yansıtıp yansıtmadığının belirlenmesine yönelik yaptığımız ilk araştırmada bu bilgi kaynağının 145 yıl önce hazırlanmış olan 1869 tarihli Trabzon Vilayet Salnamesi (c. I, s. 173.) olduğu görülmüştür. Salname üzerinde yaptığımız daha detaylı araştırmada medrese sayılarından farklı olarak değişik alanlardaki bilgi detaylarında ve özellikle tablo halinde sunulan verilerde toplama hatalarının küçümsenmeyecek derecede olduğunu tespit ettik.

…

Of’taki Medrese Sayıları

Osmanlı Devleti’nin geleneksel eğitim kurumlarından olan medreseler, Trabzon merkezde ilk olarak şehrin fethinden sonra kurulmaya başlanmış olup 1881 yılına gelindiğinde sayıları dokuza ulaşmıştır. Bunlar; 1-Fatih, 2-İmaret, 3-İskenderpaşa, 4-Hamza Paşa, 5-Zeytinlik, 6-Çarşı Camii, 7-Müftü Camii, 8-Pazarkapı, 9-Saraçzâde Medresesidir. (Demircioğlu, 1996, s. 37.)

1869 tarihli Trabzon Salnamesine göre 1869’da Of’taki mevcut medrese sayısı 350’dir. Aynı salnamede Of hariç tüm Trabzon vilayetinde ise 397 medrese olduğu ifade edilmektedir. Her ne kadar Of ilçesi medrese geleneğinin yoğun bir şekilde yürütüldüğü bir merkez olsa da nüfusu ve köy sayısı düşünüldüğünde bu sayının oldukça abartılı olduğu anlaşılmaktadır.  Zira aynı salnamedeki köy sayısı 108 (c. I, s. 141) ve aşağıdaki tabloda da görüleceği gibi cami sayısı da 139 iken her bir köyüne ortalama üçten fazla medrese düşmektedir ki, bu normal şartlarda kabul edilebilir bir durum olmasa gerektir. Öte yandan aynı salnameye göre toplam 6.000 Müslüman haneye sahip olan Of’un erkek nüfusu da 22.825 olarak verilmektedir. Medreselerde yalnızca erkek öğrencilerin öğrenim görmesinden hareketle toplam nüfus medrese sayısına bölündüğünde ortalama 65 öğrenciye bir medrese düşmektedir ki, bu veriye göre de 350 rakamının çok yüksek bir rakam olduğu ortaya çıkmaktadır. Basit bir matematiksel hesapla karşımıza çıkan tabloya göre bu kadar çok medresenin bu bölgedeki varlığı olası bir durum arz etmemektedir.

1869 Salnamesine göre eğitimin öncelikli bir faaliyet olarak görüldüğü bu ilim vadisinde var olduğu ifade edilen 350 adet medrese sayısının gerçeği yansıtmadığının izahı birkaç şekilde yapılabilir:

1) Bu sayıya sıbyan mektepleri ilave edilmiş olabilir.

2) Arapçada sıfırın karşılığı olarak kullanılan noktanın, sehven 35’in yanına konmasıyla sayı 35’in on katı olan 350’ye çıkmış olabilir ki, ilçenin o dönemki nüfusu ve köy sayısı düşünüldüğünde 35 rakamı çok daha makul görünmektedir.

3) Resmi medrese hocası olmamalarına rağmen icazetli bazı hocaların evlerinin bir odası ya da bölümü dershaneye dönüştürülmüş mekânlar sayıya ilave edilmiş olabilir ki, çevrede pek çok kişinin bu şekilde ders verdiği yaşlı kişilerce ifade edilmektedir.

Of’un önemli bir ilim merkezi olması yönüyle 350 yerine 35 rakamı bile çevre kaza ve nahiyelere göre önemli bir sayının ifadesidir. Zira o dönemde Trabzon merkezde 9, Vakfıkebir nahiyesinde 11, Sürmene nahiyesinde 8, Akçaabat nahiyesinde 1, Rize kazasında 8 medrese bulunuyordu. Kısacası Of kazası hariç Trabzon sancağına bağlı sözü edilen komşu kaza ve nahiyelerde toplam 37 medrese olduğu aynı salnamede ifade edilmektedir. Hatta Of hariç Karadeniz bölgesindeki (Trabzon, Lazistan, Canik, Gümüşhane) sancaklara bağlı tüm kaza ve nahiyelerde toplam 336 medrese olduğu görülmektedir. Salname dikkate alındığında bu halde bile tüm Karadeniz bölgesindeki medreselerin sayısı tek başına Of’un medrese sayısına ulaşamamaktadır. Yani bu bölgelerdeki toplam 686 medresenin yaklaşık yarısının sadece Of’ta yer aldığı görülmektedir. Bu itibarla 1869 yılına ait salnamede ifade edilen Of’taki 350 medrese sayısının hatalı olduğu anlaşılmaktadır. Salnamede bu bilginin yer aldığı aynı sayfada Trabzon Sancağına bağlı kaza ve nahiyelerdeki medrese, müderris, cami, mescit, imam, kilise, rahip gibi ayrı ayrı kalemlere ait verilen rakamların bir kısmında toplama hatası yapılması, yukarıda da belirtildiği gibi 350 medrese rakamı üzerinde maddi bir hatanın olma ihtimalinin yüksek olduğunu göstermektedir. Örneğin aynı tablodaki tüm kaza ve nahiyelere ait tablo üzerinde gösterilen mescit sayısı ayrı ayrı toplandığında 254 yerine 264, imam sayısı 581 yerine 576, kilise sayısı 319 yerine 318, mektep sayısı 1.141 yerine 1.114, mekteplerde okuyan çocuk sayısı 35.792 yerine 31.109 olarak yanlış toplanmıştır. (Bkz., Trabzon Salnamesi, 1869, c. I, s. 71.) Benzer yanlışlıklar Canik sancağına bağlı kaza ve nahiyelerdeki cami, medrese, imam gibi farklı sınıflarda verilen rakamların toplamında da ortaya çıkmaktadır. Örneğin bu sancağa bağlı toplam medrese sayısı 146 yerine 449, cami sayısı 449 yerine 223, mescit sayısı 223 yerine 48, mektep sayısı 657 yerine 651 olarak verilmiştir. (Trabzon Salnamesi, 1869, c. I, s. 73.) Dolayısıyla Of’taki medrese sayısının da böyle bir hata neticesinde yanlış yazıldığını ifade edebiliriz.

Sağlıklı bir kıyaslama yapabilmek ve Of ilçesinin durumunu daha net görebilmek için bölgedeki tüm merkezlerin medrese, müderris, talebe, cami, mescit, imam, hatip, kilise ve rahiplerin sayısına bakmak faydalı olacaktır.

Tablo I: 1869 YILI TRABZON SANCAĞI DİNİ YAPI VE GÖREVLİLERİKaza ve Nahiyeler Medrese Müderris Med.Öğr. Cami Mescit İmam Hatip Kilise Rahip Trabzun şehri 9 9 174 32 12 38 30 21 19 Vakfıkebir nah. 11 11 307 100 – 26 91 – – Akçaabat nah. 1 1 55 78 18 29 69 39 41 Vakfisağir nah. – 1 – 46 5 – 46 27 31 Maçka nah. – – – 24 – 26 22 118 96 Rize kazası 8 6 155 124 29 66 119 3 3 Kuraiseba nah. 1 1 25 25 – – 25 – –Of kazası           35082236413915098137610Sürmene nah. 8 8 110 95 18 113 95 16 11 Tirebolu kazası – 3 – 45 – 45 45 29 14 Görele nah. 3 3 20 29 1 25 22 6 3 Giresun kazası ve Kurik nah. 15 11 215 31 12 50 38 24 18 Keşap nah. 5 4 166 38 2 7 29 6 4 Akköy kazası 7 7 481 34 – 19 34 24 15 Bucak kazası 7 13 140 58 4 30 56 31 21 Perşembe nah. 6 6 233 39 – 1 39 2 2 Ulubey Hapsemena n. 3 3 140 40 3 8 39 24 26 Aybastı nah. 1 1 69 13 – – 10 7 5TOPLAM4351704654990264576946383318

 

Solaklı vadisinde 350 medrese olamayacağını ya da bu rakamın çok abartılı olduğunu gösteren delillerden biri de; bu salnamenin aynı sayfasında var olduğu ifade edilen 82 müderris sayısıdır. Yaygın bir gelenek olarak bu yörede bir medresede bir müderris bulunurken 82 müderrisin olduğu aynı yörede yine bu sayı ile orantılı bir medrese sayısının olması gerekir. Bu medreselerin hepsinin aynı anda aktif durumda eğitime devam ettiği düşünüldüğünde 82 müderrisin 350 medreseyi nasıl idare ettiği de tartışılmaya müsait bir konu olarak ortada durmaktadır. 82 müderris sayısı ilçedeki medrese sayısının dörtte birine karşılık gelmektedir ki, buradan hareketle medrese sayısının yaklaşık müderris sayısı kadar olduğu ifade edilebilir.

Tablo II: 1888 TRABZON SALNAMESİNE GÖRE OF (VE ÇAYKARA)’DAKİ MEDRESELER  Medrese mevkii Medrese ismi Talebe   Medrese mevkii Medrese ismi Talebe 1 Çarşı Müftü Efendi 45 22 Ogene-i Ulya Hacı Şeyhzâde Mustafa Efendi 60 2 Çufaruksa Bakkalzâde İsmail Ef. 180 23 Ogene-i Süfla Hacı Tahir Efendi 80 3 Nefs-i Zah Mehmet Efendi 60 24 Şur Babayoros Mehmet Efendi 50 4 Akkilisa Mehmet Efendi 30 25 Şur Mahmut Efendi 150 5 Zisino Mehmet Efendi 60 26 Alisinos Hacı Osman Efendi 30 6 Zisino İsmail Efendi 80 27 Ğorğoras Mahmut Efendi 60 7 Zisino Mahmut Efendi 30 28 Zeleka Hacı Ahmet Efendi 80 8 Mapsino Talip Efendi 100 29 Kadahor Mehmet Efendi 20 9 Hundez Bakkalzâde Hüseyin E 120 30 Holaysa İbrahim Efendi 120 10 Maki Ali Efendi 100 31 Kadahor Numan Efendi 40 11 Keler-i Ulya Ahmet Efendi 55 32 Fotinos Müslim Efendi 70 12 Eskipazar Ahmet Efendi 30 33 Zeno Ahmet Efendi 80 13 Hastikoz Numanzâde Mustafa Efendi 50 34 Hopşera-i Ulya Hacı Osman Efendi 70 14 Melinoz Sait Efendi 70 35 Hopşera-i Süfla Mehmet Efendi